Vụ án công nhân cưỡng bức bị lặp lại: Nhận thức lịch sử và cầu nối tương lai

Ngày 22 tháng 11 năm 2023, Tòa án địa phương Gwangju, Hàn Quốc đã ra phán quyết buộc Công ty Kawasaki Heavy Industries phải bồi thường khoảng 15.380.000 won (khoảng 1.760.000 yên) cho thân nhân của một cựu công nhân bị cưỡng bức lao động trong thời kỳ thuộc địa Nhật Bản trên bán đảo Triều Tiên. Trong các vụ kiện tương tự, Tòa án Tối cao Hàn Quốc đã liên tiếp đưa ra phán quyết buộc các công ty Nhật Bản phải chịu thua kiện, và người ta dự đoán các phán quyết tương tự sẽ tiếp tục được đưa ra tại các tòa án cấp dưới trong tương lai.

Phán quyết này không chỉ đơn thuần là về trách nhiệm bồi thường của một doanh nghiệp mà còn làm nổi bật vấn đề lớn hơn, đó là sự khác biệt trong nhận thức lịch sử giữa Nhật Bản và Hàn Quốc, cũng như việc xây dựng mối quan hệ hướng tới tương lai.

Cựu công nhân bị buộc phải lao động trong vụ kiện lần này là một người đàn ông khi đó khoảng 10 tuổi, được cho là đã làm việc tại một nhà máy ở thành phố Kobe trong khoảng 6 tháng vào năm 1945. Sau chiến tranh, ông trở về nước nhưng không nhận được tiền lương và qua đời năm 2015. Thân nhân của ông đã đệ đơn kiện vào năm 2020. Tòa án địa phương Gwangju đã ra phán quyết buộc Kawasaki Heavy Industries phải bồi thường khoảng 1.760.000 yên. Phán quyết này là vụ việc mới nhất trong chuỗi các vụ kiện liên quan đến cựu công nhân bị cưỡng bức lao động, và người ta dự đoán các phán quyết tương tự sẽ tiếp tục được đưa ra trong tương lai.

Hơn nữa, vào ngày 27 tháng 11 năm 2023, tại Tòa án địa phương Gwangju, phán quyết đã được đưa ra trong vụ kiện thân nhân của các cựu công nhân bị cưỡng bức lao động kiện Mitsubishi Materials đòi bồi thường thiệt hại, trong đó tòa án đã ra lệnh trả tổng cộng khoảng 490.000.000 won (khoảng 53.000.000 yên) cho 6 nguyên đơn. Các nguyên đơn cho rằng các cựu công nhân bị cưỡng bức lao động tại các mỏ than ở tỉnh Fukuoka trong thời chiến. Tòa án địa phương Gwangju đã bác bỏ đơn kiện của 3 trong số 9 người, nhưng đã chấp nhận bồi thường cho 6 người còn lại.

Những phán quyết này nằm trong chuỗi các vụ việc liên quan đến "vấn đề lao động cưỡng bức", bắt đầu từ phán quyết của Tòa án Tối cao Hàn Quốc vào năm 2018, trong đó ra lệnh cho Nippon Steel & Sumitomo Metal (nay là Nippon Steel) và Mitsubishi Heavy Industries phải bồi thường. Tòa án Tối cao Hàn Quốc đã thừa nhận trách nhiệm hành vi trái pháp luật của các công ty Nhật Bản và ra lệnh bồi thường cho các nạn nhân. Kể từ phán quyết này, các vụ kiện tương tự đã được đệ trình liên tiếp tại Hàn Quốc và các công ty Nhật Bản liên tiếp bị thua kiện.

Mặt khác, chính phủ Nhật Bản vẫn duy trì lập trường cho rằng vấn đề này đã được "giải quyết hoàn toàn và cuối cùng" theo Hiệp định yêu sách Nhật-Hàn năm 1965. Theo hiệp định này, Nhật Bản đã cung cấp cho Hàn Quốc 300 triệu đô la viện trợ không hoàn lại và 200 triệu đô la viện trợ có hoàn lại, và các vấn đề liên quan đến yêu sách giữa hai nước và công dân của họ đã được "giải quyết hoàn toàn và cuối cùng". Chính phủ Nhật Bản cho rằng, dựa trên hiệp định này, các yêu sách cá nhân đã bị hủy bỏ.

Tuy nhiên, có sự khác biệt lớn giữa Nhật Bản và Hàn Quốc về cách hiểu cụm từ "giải quyết hoàn toàn và cuối cùng". Phó giáo sư Kenji Wani của Đại học Osaka cho rằng cách hiểu của chính phủ Nhật Bản là tự nhiên hơn, nhưng cách hiểu của Tòa án tối cao Hàn Quốc cũng không hoàn toàn không thể chấp nhận được, và không thể kết luận rằng đó là "một phán quyết không thể chấp nhận được theo luật pháp quốc tế".

Nhận định của Phó giáo sư Wani cho thấy việc hiểu Hiệp định yêu sách Nhật-Hàn không chỉ đơn thuần là vấn đề kỹ thuật pháp lý mà còn liên quan chặt chẽ đến vấn đề nhận thức lịch sử. Tòa án Tối cao Hàn Quốc, dựa trên tiền đề về tính bất hợp pháp của chế độ thuộc địa của Nhật Bản, đã phán quyết rằng quyền đòi bồi thường của các cựu công nhân cưỡng bức lao động không thuộc phạm vi của Hiệp định yêu sách Nhật-Hàn. Mặt khác, chính phủ Nhật Bản không thừa nhận tính bất hợp pháp của chế độ thuộc địa, và đây là điểm khác biệt cơ bản giữa lập trường của hai nước.

Hiện tại, chính phủ Hàn Quốc đã công bố giải pháp cho vấn đề kiện tụng cựu công nhân cưỡng bức lao động vào tháng 3 năm 2023, trong đó một quỹ do chính phủ quản lý sẽ trả số tiền tương đương với tiền bồi thường của các công ty Nhật Bản cho các nguyên đơn có phán quyết bồi thường đã được Tòa án Tối cao xác nhận. Tuy nhiên, có ít nhất 60 vụ kiện liên quan đến cựu công nhân cưỡng bức lao động đang chờ xử lý, và vấn đề vẫn chưa được giải quyết hoàn toàn. Ngoài ra, vào ngày 28 tháng 11 năm 2023, Tòa án trung ương Seoul đã đưa ra phán quyết trong 2 vụ kiện mà các cựu công nhân cưỡng bức lao động người Hàn Quốc và thân nhân của họ kiện chính phủ Hàn Quốc đòi bồi thường thiệt hại, và cả hai vụ kiện đều bị bác bỏ, nguyên đơn bị thua kiện. Tòa án đã phán quyết rằng các công ty Nhật Bản phải bồi thường cho các cựu công nhân cưỡng bức lao động, dựa trên phán quyết của Tòa án Tối cao, và không thừa nhận trách nhiệm bồi thường của chính phủ. Đây là phán quyết đầu tiên trong các vụ kiện liên quan đến chính phủ Hàn Quốc, và sự phát triển trong tương lai đang được chú ý.

Cuộc đối đầu giữa Nhật Bản và Hàn Quốc xung quanh vấn đề cựu công nhân cưỡng bức lao động không chỉ là vấn đề thanh toán nợ nần trong quá khứ mà còn đang ảnh hưởng đến quan hệ Nhật-Hàn hiện tại và tương lai. Hai nước cần tiếp tục đối thoại và nỗ lực bền bỉ để xây dựng mối quan hệ hướng tới tương lai, trong khi thừa nhận sự khác biệt trong nhận thức lịch sử. Trong quá trình đó, cần có thái độ nghiêm túc đối mặt với không chỉ vấn đề pháp luật mà cả tâm tư của nạn nhân và sự thật lịch sử.

Sự xấu đi của quan hệ Nhật-Hàn không chỉ là điều bất lợi cho cả hai nước mà còn là một tác động tiêu cực lớn đối với sự ổn định của khu vực Đông Bắc Á. Để thế hệ trẻ tương lai có thể cùng nhau xây dựng tương lai mà không bị ảnh hưởng bởi lịch sử, điều cần thiết là tìm kiếm giải pháp đóng vai trò như cầu nối cho tương lai, trong khi vẫn nhìn thẳng vào lịch sử quá khứ.

Phán quyết của Tòa án địa phương Gwangju tiềm ẩn khả năng trở thành một bước tiến mới. Nó có thể không chỉ là việc trả tiền bồi thường mà còn là sự khởi đầu của con đường dẫn đến việc chữa lành vết thương lịch sử và đạt được hòa giải thực sự. Để làm được điều đó, chính phủ, doanh nghiệp và xã hội dân sự của cả Nhật Bản và Hàn Quốc cần phải nghiêm túc đối mặt với vấn đề này và tiếp tục nỗ lực để tìm ra giải pháp.